четверг, 28 февраля 2008 г.

Az Nauryz, elge nur jaugyz!!!


22 наурыз - Ұлыстың ұлы күнi. Бұл күнi күн мен түн теңеледi. Табиғат та, Жер-Ана да, жан-жануар да түлейдi, жаңарады. Адамзаттың бойында қан жүгiрiп, тал-теректер бүршiк жарады. Қазақтың сайын даласын Қызыр баба кезiп, адам баласына құт-береке, бақ-дәулет сыйлайды. Самарқанның көк тасы ерiп, қасиеттi қара жер, қара топырақ бусанады. Ұлы даланың төсiнде қызғалдақтар құлпыра өсiп, бел-белестерге қызылды-жасылды кiлем төселедi. Ұлан-байтақ Қазақстанның халқы жетi түрлi дәмнен наурыз көже жасап, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарды сақтап, ай бойы Ұлыстың Ұлы күнiн тойлайды. Бүкiл Шығыс халқына ортақ бұл мейрамда араздасқандар татуласып, дүйiм халық, мұқым ел ауызбiршiлiкте болады.
Ынтымағы жарасқан көп ұлтты елiмiздiң осы бiрлiгiн Құдай ұзағынан сүйiндiргей! Әрбiр шаңыраққа Қыдыр дарып, бақ қонсын! Мұсылман қауымына Исламның 7 байлығын тiлеймiз. Ұлыстың Ұлы күнi құтты болсын, ағайын!
Ұлыстың ұлы мерекесiн тойлауға халқымыз биыл 13-рет дайындалып жатыр. «Ұлт жоқ. Ұйысқан Одақ қана бар» деген Кеңестiк дәуiрдiң солақай саясаты 1926 жылдан 70 жылдай ұлт мерекесiн терең зындан түбiнде бұғаулап ұстағанын бiлемiз. Одан кейiнгi ашаршылық жылдары, Ұлы Отан соғысы, ұлт зиялылары мен ұлт құндылықтарына қарсы дүркiн-дүркiн шабуылдар халқымыздың салт-дәстүрлерi мен әдет-ғұрпының үкiсiн қисайтуға тырысып бақты. Тiптi, ашаршылық жағадан алған тұста жарапазан - жас балалардың нан сұрап жеу тәсiлiне айналғаны шындық. Елiмiздiң солтүстiк бөлiгiнде көрiсу ғұрпы санадан өшкен. Ал 31 желтоқсан түнi Жаңа жылды табалдырықтан аттатқан кейбiреу төл мейрамды мойындамайды да. Мұның бәрiн бүгiнгi жастың кемшiлiгi деу жөн бола қоймас. «Бала жасындағысын ұмытпайды». Көнекөз қариялар - салт-дәстүр сабақтастығының соңғы буыны. Ал 70 жыл идеология құрбаны болған мерекенiң көптеген ырым-жоралғылары кейiнгiлерге таныс емес.
Наурыз - кей бiлгiштердiң жаңалық ашып, онысымен жұртты адастырып жүргенiндей, дiни мереке емес. Бұл бағзы заманнан қалыптасқан бүкiлхалықтық Жаңа жыл. Оны Иран, Ауғанстан, Үндiстан, Кавказ және Орта Азия халықтары төл мерекесi ретiнде тойлайды. Алайда, «Әр елдiң салты басқа, итi қара қасқа» демекшi, дәстүр өзгешелiгi де орын алған.
Халқымыз жаңа жылға ертеден дайындалатын. Қысқы соғымның әбден сүрленген қадiрлi мүшелерiн осы күнi қазанға саламын деп сақтаған.
Жас келiндер, бойжеткендер болса, кесте, орамал тiгiп, бозбалалар жағы ағаштан тұрмыс бұйымдарын жасап, темiрден сәндiк бұйымдарын соққан. Мұның бәрi - күн мен түн теңесетiн шақта кәдеге асатын «ұйқыашар», «селт еткiзер» жоралғыларының сый-тартулары. Көктемгi «өлiара» өтiсiмен, ата-бабамыз үй айналасын тазартып, қалың қар тiгiсi сөгiлген жайылымға мал шығарған. «Жаңа жыл мұнтаздай таза үйге кiрсе, ол үй ауру-сырқаудан, пәле-жаладан аман болады» деген сенiм бойынша, үй-iшiн де қағып-сiлкiп, отпен аластайды.
Көне деректер көзiне сүйенсек, наурыз тоғыз күн тойланады екен. Ол той «Наурызнама» деп аталады. Әдетте, наурызнаманы бай, ауқатты кiсiлер жасаған. Бiрақ әр шаңырақ өзiнше наурыз көже пiсiрiп, ақ толы аяғын босағадан аттағанның бәрiне ұсынған. Ауыл ақсақалдары үй-үйден дәм татып, үйдегiлерге ыдыспен сыбаға тасып жүрген. Ол сыбаға iшiлместен бұрын қазанға құйылады. Бұл «Дәм-тұзымыз араласқан тату болайық» дегеннiң белгiсi.
Ұлыс келер түнi Қызыр бабаға арналып әр үйдiң төрiнде қос шырақ жағылатын болған. Үй иелерi бар ыдысты аққа, суға, «ырыс толсын» деп дәнге, «жауын-шашын көп болсын» деп бұлақ суына толтырады. Жылдың алғашқы күнiнде қар жауса «ақша қар», жаңбыр жауса «нұр жауды» деп шаттанған. Ертеректе ауыл адамдарын ұйқысынан тұрғызу үшiн қолданылған мынадай қызық дәстүр болған. Жастар асау тайыншаны құрықтап, оған ерттелген ашамайға зор қуыршақты таңып байлап, ауыл iшiне бос жiбередi. Мөңкiп тулаған асау ауылды азан-қазан етсе де, ешкiм бұған өкпелемеген. Күлiмдеп көрiнген күнге сәлем берiп, шаруаға кiрiседi. Наурыз күнi көзi ашылған бұлақтың суы сарқылмайды, ал егiлген талдың саясы мен жемiсi мол болады деп сенген. Жаңа сап түзеген шыбықтарға ақ шашу да жақсы ырым.
Ұлыс - жақсы тiлектер күнi. Араздасқандар төс қағысып, татуласады. Бұл күнгi қайын ата мен келiн, күйеу бала мен қайын ата арасындағы әзiл де жарасымды. Жастар алтыбақан құрып, тойдың сәнiн кiргiзедi. Бойжеткендер соғымның соңғы етiн уызға салып пiсiрiп, ұнатқан жiгiттерiне тартады. Бұл салт қазақта «ұйқыашар» аталады. Ұйқыашардың қарымтасына жiгiттер «селт еткiзер» рәсiмiн жасайды. Яғни қалауынша айна, тарақ, әтiр суын сыйлайды. Айна - пәктiктiң, жастықтың, тарақ - әдемiлiк пен сұлулықтың, ал иiссу - жаңа бүршiгiн жарған жауқазындай құлпыр деген белгi.
Наруыз күнi думан-тойды аталарымыз наурызнама атаған. Ұйытқысы, әрине, - жастар. Содан болар, ән мен би, ойын-сауық түннiң бiр уағына дейiн созылған. Халқымызда «Ақ боран», «Қалтырауық қамыр кемпiр» ойындары бар. Онымен қатар бұл күнi наурыз жыр, наурыз жұмбақ, наурыз айтыс, түрлi әзiл-қалжың, мадақтау өлеңдерi айтылады.
Сең жүредi көктемде астан-кестең,
Ақ атанның бауырын арқан кескен.
Ұлы күнi ұлыстың бас қосқанда
Өлеңiңдi айт, құрбыжан қатар өскен,

- деп, қос-қостан жұптасып, айтысқа түседi.
Ұлыс күнi татулық тойы, шаруа, ынтымақ, сенiм, көңiл мерекесi. Қыс қылышынан аман қалған жұрт, бар ренiш-өкпесiн ұмытып, кiнәсiн кешiп, тек жақсы тiлектер тiлейдi. Көңiлдiң жаңаруы деген осы. Бұл күнi наурыз көжемен қатар, ауыл адамдары өгiз сойып, қазан көтеретiн болған. Мұның тарихы өз алдына қызық аңыз. Ежелгi жыл санаушылардың есебiнше, үркер күздiң басында шығыстан, қыстың басында төбеден, көктем кезiнде аспан етегiнен көрiнiп, ал жазда тiптi батып кетедi екен. Бұл шақ қырық күнге созылып, оны халқымыз «қырық күн шiлде» немесе «үркердiң жерге түсуi» деп атаған. Көктем кезiнде, яғни наурызда күн жолы үркердiң үстiмен өтiп, үркердiң қос жұлдызы бұқаның мүйiздерi құсап күн жолының екi жағынан қылтиып көрiнедi. Бұған орай халқымыздың «әлемдi көк өгiз мүйiзiмен көтерiп тұр» деген нанымы да бар.
Өгiз етiн арнайы нарқазанда балбыратып пiсiредi. Нарқазанның тарихы да жақсы ырымдармен астасып жатыр. Ежелгi сақ дәуiрiнде халық арасын алауыздық жайлап, ел татулығын тұман басқанда көсемдер келiсiп, үлкен қазан құюға шешiм шығарады. Алайда, қазан соғарлық мыс табылмай қалады да, бүкiл сарбаз жебелерiнiң мыс масағын жинатып, содан нарқазан құйдырады. Осы қазанда қайнатылған астан дәм алысқан араздасушылар өкпе-назын ұмытып, елде татулық орнапты делiнедi аңыздарда. Осындай тай, нарқазандарда қалың қауымға дәм татқызу кейiн үрдiске айналып, ол «шүлен тарту» аталып кеткен. Өгiздiң шекесi ауыл ақсақалдарына тартылады. Бұл сыбағаның аты - «бел көтерер». Ертедегi дәстүр бойынша наурызнама тоғыз күн тойланатын болса, соның сегiзiншi күнi «той тарқар» болады. Мұнда бұған дейiн өнерiн ортаға салып, оза шапқан дарабоздарға, қарсыласының жауырынын жерге тигiзген балуандарға, тiптi тайы озып келген жас балаға да «ат терi» деп сыйлық берген.
«Той тарқарда» жаңа көзi ашылған қайнардың суына қант қосып, оны қауым болып iшiседi. Көзi қарақтылар «салдама» аталатын кiтапты оқытып, ақсақалдар бата бередi.
Айта берсең, наурыздың жөн-жоралғылары өте көп. Қазақстанның төрт түкпiрi түрлiше тойлайды. Бiрақ, қалай болғанда да, жақсылықтың аты - жақсылық, тойдың аты - той.

«Korkyttyn kobyzyn» tekseru kerek


Қазақ сәулет өнерiнiң айрықша орны бар үлгiлерiнiң бiрi – Қорқыт ата ескерткiшi екенi рас. Биiктiгi 8 метр болғанымен, ескерткiштiң басты айырмашылығы – оның бiрде сыңсыған, бiрде күңiренген жұмбақ әуез – қобыз сарынын төгетiндiгiнде. Қобыз бейнесiн елестететiн төрт стелланың түйiсер тұсындағы 40 металл түтiк мұңды әуеннiң қайырымын салып, жаныңызды тебiрентедi. Қазiрде ескерткiш жанынан амфитеатр, қонақ үй нысандарымен бiрге Қорқыт баба өмiр сүрген кезеңнiң тарихынан, мәдениетiнен сыр шертетiн мұражай ашылған. Бүгiнгi әңгiменi осы ескерткiшке орнатылған музыкалық құрылғының авторы, профессор Совет Исатайұлымен жүргiзiп отырмыз.
- Совет аға, негiзгi әңгiмеге көшпес бұрын, мектеп оқушылары «миым ашып кеттi» деп жиi айтатын пән – физика саласына қалай келгенiңiз жайына тоқталып кеткенiңiз дұрыс болар.
- Мен еңбекке жетi жасымнан араласқан адаммын. Ұлы Отан соғысының ауыр жылдарында ауыл ұстаханасында жұмыс жасадым. Кейiн ғой, соғыс бiтiп, оқуға көңiл бөлгенiмiз. Студенттiк шақта жасаған тұңғыш аэродинамикалық құбырым – алғашқы ғылыми жаңалығым едi. Мен физиканың гидроаэродинамика және жылу физикасы салаларымен шұғылдандым. Бұған бала кезгi авиаконструктор боламын деген арманым да үлкен септiгiн тигiзген болар деп ойлаймын. Оған қоса техника ғылымдарының докторы, профессор Лев Вулистiң менiң ғалым болуыма тигiзген үлесi зор деп бiлем.
- Қорқыт ата ескерткiшiне қобыз тартқызып қойған ғалым өзiңiз боласыз. Осы бiр ойға келмес құрылғыны қалай жасағаныңызды әңгiмелеп берсеңiз.
- Бұл сұраққа жауап берерде аңыз бен тарихқа тереңдемей болмас. Анасы жарықтық Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтерген деседi. Босанар сәтте үш күн, үш түн бойы ойнақшыған дауыл күннiң бетiн жауып, жер бетiн қап-қара түнек басады. Сәби дүниеге келген сәтте оның бәрi сап тыйылып, қариялар жағы «Бұл нәресте өзi қорқытып келдi, аты да Қорқыт болсын» деп, алақан жайған екен.
Бiрде Қорқыт қалғып кетсе, құлағына «Егер өлiмдi есiңе алмасаң, мәңгi өмiр сүресiң» деген аян естiледi. Содан өлiмдi ойламай жүрген Қорқыт бiр жолы қашқан баспақты қуып жүрiп «өлсем де ұстаймын» деп қалады. Осы мезетте Әзiретәлi кеп «өлiмдi неге аузыңа аласың, ендi өлетiн болдың» дейдi. Содан Қорқыт мәңгiлiк бақытты ғұмыр кешетiн жерұйықты iздеген ғой. «Жер кiндiгiн тауып қана тiрi қалуға болады» деген аян жетегiнде жер кезiп, ақыры «мәңгi өмiр туған жерiмде екен» деп Сыр бойына келедi. Толқыған өзен арнасының ортасына кiлемiн жайып, көкiрек шерiн қобызбен баян етедi. Сарнаған қобыз әуенiнiң сарынымен су бетiндегi кiлем тербетiлiп батпайды екен. Қобыздың жан толқытар үнi ұлы даланы әуезге бөлеген жылдарда адамдар бақытты ғұмыр кешiптi дейдi аңыздар.
Мiне, даланың осындай ұлы тұлғасына ескерткiш орнатудың оңайға соқпағанын шамалап отырған боларсың. Ескерткiштi орнату жұмысы белгiлi сәулетшi Бек Ибраевқа жүктелген екен, ол ақылдасуға маған келдi. Аэродинамиканың маманы болғаным мұндай жақсы болар ма, желден басқа ештеме жоқ жапан далаға желқобыз жасау керек деген ойға келдiм. Жасаған құрылғыма Қорқыт бабаның мұңды күйлерiне ұқсас үн шығаратын нота таңдау керек қой, бұл жөнiнде музыка маманы, профессор Мұхитовпен ақылдасуға тура келдi. Бiрлесе отырып, жақсы әуен құрастырдық. Мәскеуден тот баспайтын арнайы материалдар алдырып, ақыры музыкалық құрылғыны өз ұстаханамда жасап шықтым.
1979 жылы шiлде айында құрылысшылардың көмегiмен ескерткiш бiр апта iшiнде орнатылды. Сәттi бiткен iстен соң желдiң соғуын күтiп ек, үп еткен жел болмады. «Аспаптың үнiн ести алмайтын болдым-ау» деп алаңдағанымша ызың еткен үн шықты. Жiгiттердiң бiрi «Қорқыт ата қобызының құлағын бұрап жатыр» деп қалжыңдағанша болмай, қобыз үнi сарнап қоя бердi. Сол сәттегi жан тебiренiсiмдi айтып жеткiзе алмаспын.
Ендiгi мақсат – ескерткiшке орнатылған музыкалық құрылғыны бiр тексеруден өткiзу керек. Жиырма алты жыл бойы аспап тесiгi шаң-тозаңға толып, тиiстi үн шықпауы мүмкiн. Бiр тазалап қойған артық болмайды. Бұл жөнiнде Қызылорда қаласындағы Қорқыт ата атындағы университет басшыларына сәлем айтып жiбергенiммен, Сыр елiне барудың жолы түспей-ақ жүр.
- Дегенiңiзге жетiңiз. Әңгiмеңiзге рахмет, аға!

Kibise kunnin keremeti men kelemeji


2008 жыл – кібісе жыл, яғни бұл жылда әдеттегідей, 365 емес, 366 күн бар. Тарихта кібісе жыл жайында жақсы көзқарас жоқтың қасы. Көбіне бұл жылы апаттар мен ауыр қайғылы оқиғалар жиі болған екен. Содан ба, кібісе жыл жайлы деректер көзі де аз. Ақпанның жиырма тоғызы – Юлиан күнтізбесінің алпысыншы күні болып келеді. Әрине, төрт жылда бір мәрте ғана. Оның тарихы Рим императоры Юлий Цезарьдың есімімен байланысты. Жыл санаудағы ретсіздікті зерттеп, жоюды император астроном Созигенге тапсырады. Астроном әр жылдың 365 күн және 6 сағаттан тұратынын анықтайды. Егер бұл сағатты сызып тастаса, болашақта үлкен ауытқушылықтар болатынын болжаған Созиген үш жылды 365 күннен, ал қалған 6 сағаттарды жинап, төртінші жылды 366 күн етіп есептеуді ұсынады. Ал артық күнді қыс пен көктемнің түйісер тұсы – ақпанның соңына кіргізуді жөн көреді. Міне, содан бері әлемде жыл санау Юлиан күнтізбесі бойынша дәл осылай жүргізіліп келеді.
72 жылда – 18 жас
Кібісе күні дүниеге келгендер үшін туған күн мерекесін той­лау­дың өзі бір ғанибет. Есептеп қара­сақ, олар жетпіс екі жыл өмір сүр­ген­де ғана 18 жасқа толады. 29 ақ­панда туғандар үшін туған күн­ді тиімді тойлаудың жүйесін не­міс ғалымы, профессор Хайн­рих Хемме ұсынған екен. Оның жүйесі бойынша «кібісенің» ұл-қыздарына төрт жылда бір туған күн кешін жасаудың еш қажеті жоқ. Егер қуаныш иесі түске де­йін дү­ние­ге келген болса, ол қал­ған үш жыл­дың алғашқы екеуін 28 ақ­пан­да атап өтіп, соңғысын көк­тем­нің алғашқы шапағымен ме­ре­келейді. Ал түстен кейінгі уа­қыт­та туған болса, керісінше, ал­ғаш­қы жылы 28 ақпанда тойлап, ке­йінгі екі жылда наурыздың бірін­де туған күн кешін өткізеді. Әлем­нің көптеген елдерінде Х.Хем­менің жүйесі қолданыл­ғаны­мен, кей жандар төрт жылда бір мәр­те ғана мерекелеуге дағ­ды­лан­­ған. Дегенмен оларды құттық­тау­­ға келгендер бірден төрт сый­лық алу­ға мәжбүр. Үшеуі – қарыз жыл­дардың несібесі. Әлем ста­тис­­­терінің зерттеуінше, кібісе күні дүниеге келудің мүмкіндігі – 1:1461 екен. Бұл есепті негізге ал­ғанда, әлемде 4 миллионға жуық «4 жылда бір жасайтын» жан­дар барына көз жеткізуге бо­лады. Ресей эзотерик психологы Та­тьяна Седованың зерттеу ең­бе­гіне қарағанда, кібісе күні тегін адам­дар дүниеге келмесе керек-ті. Олардың жұлдызы – балықтар. «Балық жұлдызындағылар ара­сы­нан әсіресе, психологтар, мұ­ға­л­ім­дер көп шығады. Ол кібісе кү­н­ге де тән» деп жазады Т. Се­дова. Оны біздің қазақстандық пси­холог-эзотерик Гүлзат Сәр­сем­­бина да қуаттап отыр. «Мұн­дай адамдар көп жағдайда жал­қау­ болып келеді, оларды шы­ғар­ма­шылық, карьера аса қы­зық­тыра қоймайды» дейді маман. Де­се де, біз кібісе күні туған белгілі те­лемаман, нағыз шығарма­шы­лық адамы, «Хабар» арнасының бас продюсері Серік Аббас-шах­ты әңгімеге тарттық. Ол туған күнін өзіндік әдіспен тойлайды екен.
«Үш жыл – 10 минут, кібіседе – 3 күн»
– Серік аға, әдетте кібісе күн­дері қызықты бір оқиғалар болып тұрады екен... Сіз туған күні осы тектес ерекше оқиға болып па?
– Менің анам өмірінде ұзын саны он төрт рет құрсақ көтерген жан. Өкінішке қарай, олардың тоғызы сәби кезінде шетінеп кет­кен. Ерекше күні өмірге кел­генім­ді ырым санады ма, жоқ әлде қат­ты қуанғаны ма, сол күні әкем жарық­тық өзін құттықтаған адам­н­ың бәріне мал атап, сыйлық жа­сапты. Құдайдың өзіне де қы­зық көрінген болуы керек, менен кейін әке-шешемнің “махаббат­тық өнімдері” шетінеуден аман қа­лып, өсіп-өне бастапты.
– Туған күніңізді қалай мере­ке­леп жүрсіз? Жылда ма, әлде төрт жылда бір мәрте ме?
– Әдетте ақпан айы 28 күнмен аяқ­талған жылдары туған күнім болады немесе болды деген көңіл күйді сезінген емеспін. Бірақ ақ­панның 28-і күні түнгі 23.55-тен кейін 5 минут, наурыздың 1-і күні түнгі 00.05-ке дейін 5 минут алып, “10 минуттық туған күн” той­лап жіберетінім де бар. Өте ақыл­ды таныстарымның бәрі кө­бінесе сол сәттерде құтттықтап үлгере­ді. Ал 29-ақпанға келсек, мұ­ның жөні бөлек. Бұл менің на­ғыз туған күнім. Сондықтан да мүм­кіндігімше атап өтуге тыры­са­мын. Бірақ бір күнде тойлап тас­тауға үлгермей, бұл шараның кей­де екі-үш күнге дейін созылып ке­тетіні бар.
– Қазіргі жеткен биігіңізге шығуға осы бір күні туғаныңыз се­беп болды деп ойламайсыз ба?
– Туған күнім шығармашы­лы­ғыма әсер еткен жоқ деп айта ал­маймын. Жасым келсе де, шы­ғар­машылығымда әлі даналық­тың исі де жоқ, балалық қиял, тен­тектік ойлар басым. Мүмкін, мұ­ның бәрі ақылымның кірме­ген­д­ігінен шығар? Туған күнімді төрт жылда бір тойласам, жасым­ның он бірге енді толғаны ғой...
Шотландияның шатақ салты
Кібісе жылды басқа-басқа, бі­рақ Шотландияның қыздары асы­ға күтсе керек. Өйткені шот­ланд дәстүрі бойынша, бұл жылы құда түсу билігі ер адамдардың қо­лынан әйелдерге көшеді. Ал құ­да түсіп келген қалыңдығынан бас тартқан күйеу айыппұл тө­леу­ге міндетті. Ата дәстүрдің аза­бы­нан қашқан шотланд жігіттері кі­бісе жыл жақындағаннан-ақ үй болу­ға асығады екен. Ал үлгер­ме­гендері, амал жоқ, «қалыңды­ғым қашан құда түсіп келеді» деп «оң босағада отыруға» мәжбүр. Ре­сейде сонау патшалықтан бұрынғы кезеңнен бері кібісе жыл мен аталмыш күнге шошына қа­рай­ды. Олар бұл күнді – әулие Ка­сьян күні деп атайды. Аңызға сен­сек, Касьян періште кезінде шайтанның арбауына еріп, оған Құдайдың бар құпиясын жеткізіп қояды. Соған ашуланған Құдай Касьянды жазалап, өзге бір періш­теге Касьянды үш жыл бал­ға­мен маңдайына соққылап, төр­тінші жылы бостандыққа жіберуді тап­сырады. Осыдан да орыс хал­қы кібісе күннен еш жақсылық күт­пейді. «Кібісе жылы жыл­қы­ның жалы өспейді», «Касьян шаруа­ны ұнатпайды» дейді орыс хал­қы. Ресейде кібісе күн жайын­да бұдан да өзге аңыздар өте көп. Бірақ барлығы да Касьянның кәрі туралы түйінге әкеп тірейді. Кей аңыздар Касьянды Кощей деп те суреттейді. Дәстүр бойын­ша, Ресей халқы ақпанның 29-нан наурыз­дың 1-не қараған күні та­ныс­тары­на жұмыртқа беріп, оны жаруын өтінеді. Ертегі бо­йын­ша, Кощейдің жаны жұ­мырт­қа­да болады ғой. Сондай-ақ бұл ха­лықта «Егер кі­бі­се күні туған жұ­мыртқаны жа­рып тастаса, көк­тем суық бол­май­ды» деген де се­нім бар.
Сандар да сӨйлейді
Кібісе күні туғандардың мі­нез-құлқын сандар арқылы да анық­тауға болады екен. Нуме­ро­лог мамандардың зерттеуінше, 29 – өте ауыр сан. Яғни ол күні ту­ған адамдардың да мінезі ауыр кел­мек. Оның үстіне, 2 мен 9 бір-бі­ріне қарсы сандар болып шық­ты. 2 – пессимистік көзқарасқа ие сан болса, 9 – шатақшыл сан екен. Екеуін бір біріне қоссаң, 11, 1 мен 1-ді қоссаң, тағы да 2 шы­ға­ды. Ал Күн мен Айды қосып есеп­тегенде 2+9+2, тіпті 13 саны шы­ға­ды. Бұл санның да кере­ғар мінезі жайлы әңгімелер көп. Яғни көп ретте «кібісенің ұл-қыз­дарының» өз-өзіне сенімсіздігі бой­ларын билеп кете бермек. Ма­ман­дар мұндай жанның өз мақ­сатының ұлы күрескері екенін, бірақ кішкене кедергінің өзі оның рухын құлатып тастайтынын айтады. «Осы Өмірге ылайық...»Кібісе күні отау құруға ниет біл­діретін жастар аз болғанымен, кездесіп те жатады. Әрине, Алма­ты­дағы «Жас Отау» АХАЖ бө­лі­міне күрделі жөндеу жұмыстары жүріп жатқанына байланысты жас­­тардың көңілін біле алмадық. Деген­мен «Жас Отау» қызмет­кері Ләйлә Айтжанованың ай­туын­ша, жыл­да бұл күні екі-үш қана жұп отау құрады екен. «Онда тұрған еш­теңе жоқ. Сандардың қа­сие­тіне сене берсе, жастарға үйле­не­тін күн де қалмас. Есесіне, алда­ғы кібісе күн жұмаға сәйкес келе­ді. Ал жұма – жұптасу үшін ең бір сәтті күн» дейді Л. Айт­жа­нова. Ресейдің көптеген қала­ларында АХАЖ қызметкерлері жастардың отау құруға осы күнді таңдауына жап­пай қарсы шығып жатыр. Мә­се­лен, Екатеринбург қаласында ал­д­а­ғы жұмада АХАЖ бөлімдері тіп­ті де жұмыс іс­темейді. Олар «қы­зыл күнді» қолдан жасап алып отыр. Есесіне, жастар күміс той, алтын той­ла­рын уақытылы жа­сайтын болады.

***

Айта берсе, кібісе күннің ке­ре­меті де, келемежі де жетіп жа­тыр. Қазақ даласына бұл күн қан­дай өзгеріс әкеледі екен? Оған аман­дық болса, куәгер бо­ламыз...


29 АҚПАНДА ДҮНИЕГЕ КЕЛГЕН ТАНЫМАЛ ЖАНДАР:

1784 жыл – Лео фон Кленце – атақты неміс сәулетшісі.

1792 жыл – Джоаккино Россини – итальян сазгері.

1796 жыл – Ламбер Адольф Жак Кетле – бельгиялық белгілі әлеуметтанушы, ғылыми статистика негізін қалаушылардың бірі.

1829 жыл – Антонио Бланко – Венесуэланың экс-вице-президенті.

1840 жыл – Джон Филипп Холланд – суасты қайығын жасаған американ ғалымы.

1860 жыл – Герман Холлерит – Электронды есептеуіш машиналарының (ІBM) негізін салушы.

1900 жыл – Йоргос Сеферис – атақты грек ақыны, Нобель сыйлығының лауреаты.

1936 жыл – Джек Лусма – американ астронавты.

1948 жыл – Ирина Купченко – Ресей халық әртісі.

1952 жыл – Раиса Сметанина – шаңғы жарысы бойынша бірнеше мәрте әлем чемпионы.


Тақырыпқа орай қалжың:

– Сенің туған күнің қашан?–

29 ақпан.

– Кібісе жылы дүниеге келгеніңе шүкір ет. Әйтпесе тіпті де өмірге келмес ең!

воскресенье, 24 февраля 2008 г.

Kara bult

Бақыт басын жастықтан әрең көтердi. Көздерi бұлаудай боп iсiп кеткен. Таңға жақын бiр-екi сағат қана ұйқтағанымен, тым бастығырылып қалыпты. Жайсыз түс көрген секiлдi, есiнде жоқ. Еске түсiргiсi де келмедi. Үй-iшi алакөлеңке екен. Әлсiз денесiн ерiксiз сүйрете балконға беттедi. Түнiмен жаңбыр жауған болатын. Көктi көмкерген қалың бұлттың әлi тiгiсi сөгiлмептi.
...
Бақытқа бұлт үнемi қайғы әкелетiндей көрiнетiн. Анасының айтуы бойынша, бұл өмiрге келетiн күнi де аспанды қара бұлт жапқан екен. Үйде жалғыз қалған ана тыстағы дүние-мүлiктi жаңбырдан қорғалап жүрiп, iшiне күш түсiрiп алды ма, кешкiлiк қатты толғақ қысады. Сол түнi көршi кемпiрдiң дем-демiмен жетi айлығында осы Бақытты босаныпты. Уақытынан ерте туылған сәби аурушаң боп өстi. Ауылдың шаң-құмы, желi де балаға жақпайтын. Қызының қамын ойлаған әке үй-iшiн қалаға көшiрiп әкелген-тiн. Бақыттың денсаулығы қалада да жақсарып кете қоймады. Сәл қатты жүрсе болды, басы айналып, ентiгiп қалады. Әсiресе, бұлтты күндерi қызуы көтерiлiп, түнiмен сандырақтап шығатын. Қара бұлт Бақыттың тек денсаулығы мен көңiл-күйiне ғана емес, тағдырына да таңулы тұрғандай. Неге екенi белгiсiз, мұндай күндерi алға басқан аяғы артқа кете бередi. Мектепте де аспан түнерген күнi мұғалимадан мақтау естiп көрген емес. Не достарымен ренжiсiп, не керегi табылмай, әйтеуiр, жолы болмайтын. Тек кешегi күн... Жас қыздың өмiрiне деген қара қазандай өкпесiн быт-шыт қып талқандып, тағдырын түбегейлi өзгертiп жiбергендей едi. Бұл күн де бұлтты болатын. Бiрақ, бүгiнгi бұлт Бақытқа ерекше сұлу көрiндi. Түсiнiксiз бiр сезiм оны көк жүзiне телмiрттi де қойды. Жанары биiкке қадалған ару желмен жалаңаштанып қалған талдың тамырын байқамады. Қатты жығылды. Қос алақаны мен оң аяғының басы тыз еткенiн сездi. -Бәрi алдамшы... Аузынан ытқыған ыстық леппен бiрге жанарынан екi-үш тамшы жас үзiлiп те түстi. Шиедей ернiнде тұрып қалған жасты сүйрiктей саусағымен сүртiп жатқанда, жанына бiреу таянғанын сездi. Жалт бұрылғанда дәл алдында қолын ұсынып жас жiгiт тұр едi. Бақыт жiгiттiң жүзiнен көз ала алмай қалды. Мiне ғажап! Әлгiнде ғана бұлт бетiнен көрген сұлулықтың жiгiттiң жанарында жасырынулы тұрғанын байқады. Не деген ұқсастық! Не деген сұлулық! Бақыт тiптi бiр сәт аяғының ауырғанын да ұмытып кеткендей болды. Тек содан соң ғана көп қадалып қалғанына ұялды ма, тезiрек тұруға ұмтылды. Мұнысына болмаған жiгiт оны қаңбақша үйiрiп, көтерiп алды. Бақыт бейтаныс жанның құшағында мұздай ерiп, талықсып бара жатқанын сездi. Жiгiт оны жақын ауланың орындығына отырғызды да, керi айналып, жоқ болды. “Қайда кеттi?” деп алаңдағанша болмады, тез оралды. Қолында - екi балмұздақ. Бiреуiн ашып, қызға ұсынды да, келесiсiн өзi жеместен Бақыттың күмпиiп iскен тобығына баса қойды. Есiмi – Арман екен. Бақыттан есiмiн, үй-жайын сұрағанда, бұл бетмоншақтанып, берекесi кете бердi. Сұрағына жөндi жауап та бере алмады. Арман такси тоқтатып, үйiне жеткiзiп салды. Бесiншi қабатқа шейiн көтерiп те апарды. Бұл оқиғадан соң Арман күнделiктi кеп, Бақыттың хал-жағдайын сұрап кететiн болды. Қызықты әңгiмелерiмен қызды көңiлдендiрiп кететiн. Бақыт жiгiтпен танысқаннан кейiн құлпырып, ашыла түстi. Баяғы тоңмiнез қалпы ұмыт болғандай. Оған ендi аспанды ешқашан бұлт торламайтындай көрiндi. Алтын күн мәңгiлiк жарқырап, нұрын төгiп тұрар болса керек. Арман бүгiн де келдi. өзi аса көңiлдi. Әдеттегiдей қыздың денсаулығын сұрап, әзiлдерiн де айтып отырды. Тек кетерiнде ғана төс қалтасынан бiр жапырақ қағаз шығарып қызға ұсынды. Бұл – шақыру билетi болатын. Иә, Арман үйленгелi жатыр едi... Бұл күнi Бақыт түнiмен булығып, жылап шықты...
...
...Бақыт әлi балконда тұр. Бет- әлпетiнен ауыр сырқат табы сезiлгендей. Томсырайып, түнерiп алған қара бұлтқа жақындай түскiсi келдi. Орындық үстiне шығып, балконға асыла бердi. Қос қолын көкке созып: -Не кiнәм бар саған, қара бұ-ұ-ұлт!- деп ышқына шыңғырды. Арудың өксiкке толы сөздерiн үйiрiле соққан жел iлiп әкеттi. Кенет, қыздың ауру аяғы икемге келмей, орындығы шайқатылып кеттi. Бақыттың көз алдында – аспан төңкерiлiп бара жатты...
Нұрболат Аманжол

четверг, 21 февраля 2008 г.

«Basyn jurttyn kosuga - Aral tolyp keledi...»




Арал қасiретi әммеге аян екенiн мойындаймыз. Әлемдегi ең iрiлердiң қатарынан саналатын, Орталық Азиядағы бiрден-бiр тартылудың тырнағына iлiнген iшкi теңiз - осы Арал. Толқынды теңiздiң сонау жетпiсiншi жылдары суы сарқылып, тұз көлемiнiң күрт артуына оның осы ағынсыздығы әсер еттi десек те, саясат пен экономиканы дұрыс реттестiрмеудiң де тигiзген зияны жетерлiк. Күрiш пен мақта егiстiктерiне ешқандай тас плиталарын төсеместен Сыр мен Әмуден қара жердi қақ тiле жүргiзiлген каналдар да теңiздiң көз жасының топыраққа сiңуiне өз үлесiн тигiзбей қалған жоқ. Теңiзбен қоса жылаған Арал халқының дәл бүгiнгi жұбанатын сүйiншiсi - Арал қайтып келедi, ағайын!


БАЛЫҚ БАССЕЙНI БОЛҒАН


Тылсым теңiз тарихы ондаған мың жылдарға созылып жатыр. Мыңжылдықтар легiнде Аралдың бiрнеше рет қайтып, қайта толысқаны ғылым мен тарихқа аян. Оның ұзақ жылдар бойы iрi балық өндiретiн бассейн болғаны да белгiлi. Сонау жылдары Аралдың қалай аталып, Каспиймен жерастылық қандай байланыс жолдары болғанына тереңдемесек те, теңiздiң Ұлы Жiбек жолы керуендерi үшiн тынығып, түйенiң мұрындығын ағытатын «оазис» болғанын, кеңестiк тұста В. Лениннiң бiр хатына орай Балтық жағалауы елдерiне 24 вагон балықты 24 сағат iшiнде жылдам тиеп жiбергенiн сөз етпеске болмайды. Арал ауланатын балық көлемi бойынша Каспий, Азов теңiздерiнен кейiнгi үшiншi орынды иеленген. 50-жылдары балықшылар шеберлiк шыңына жетiп, жылына 42 мың тоннаға дейiн балық аулаған. Теңiз жағасындағы Арал қаласы iрi балық өндiру орталығына айналып, аудан көлемiнде көптеген балық өңдеу зауыттары болған. Арал теңiзi мәселесi бойынша сарапшылық жасап жүрген Батыс Мичиган университетiнiң профессоры Филип Маклин «Осыдан үш мың жыл бұрын Арал ауыл шаруашылықты аймақ болатын. Әмудiң ұзына бойына ағаштан жасалған арналар тартылып, шағын егiстiктер суғарылған» дейдi. Бұл деректердi ауылдың көнекөз ақсақалдары да өз аталарының әңгiмелерiн еске ап растап отыр. Ал 1558 жылы Ұлыбританияның патшайымы Елизавета I жiберген елшi Энтони Дженкинсон да «300-400 жылдан соң бұл аймақ шөлейттi жерге айналып, су тапшылығы халықты тарықтырады» деп айтқан екен. Таң етерi - осының бәрiн бiле тұра кеңестiк империя мен жергiлiктi билiк басшыларының мақта мен күрiш егiстiктерiн суғару жұмыстарына жүргiзген каналдарға ешқандай тас плиталар жүргiзбеген. Осының нәтижесiнде де қос теңiздiң суы топыраққа сiңiп, онсыз да iшкi теңiздiң тұздылығы күрт арта түскен. Қос өзеннен теңiзге құятын су мөлшерi 56 млрд. текше метрден 4 млрд. текше метрге, яғни 14 есе азайған. Теңiз ауданы болса 66458 шаршы шақырым аумақтан 30 мың шаршы шақырымға қысқарған. Тұздылық 10-11 мг/литрден 30 мг/литрге артып кеттi. Теңiз бастапқы деңгейiнен 11,4 метрге төмендеген. 1975-1979 жылдары балық шаруашылығы тоқтап, теңiз жанындағы Авань, Қасқақұлан, Қарашалаң халқы атажұртын тастап, ауа көшуге тура келдi.
Қазiргi таңда Арал теңiзi Үлкен және Кiшi бөлiктерге бөлiнiп кеткен. Оңтүстiкте орналасқан Үлкен Арал кiшiсiнен 12 есе үлкен. Жыл сайын жалаңаштанған теңiз табанынан 150 мың тонна топырақ пен тұз желмен көтерiлiп, жүз мыңдаған шаршы метр жер шөлейттену үстiнде.


«КҮМIС КЕРУЕН» КЕЛЕДI


Дағдарысқа ұшыраған экологиялық жүйе шұғыл жақсарту жұмыстарын тiледi. Әрине, «анасын жылатып қоятын адам жоқ». Жан-жақтан келген ғалымдар мен эколог зерттеушiлер өз жобаларын әкелiп, ұсыныстарын айтумен болды. Олардың көптiгi сонша, егер әрбiр ғалым келерiнде бiр шелек су әкелiп құйып тұрса, теңiз қалпына келген де болар едi. Алғашқы қарастырылған жобалардың бiрi - құны 40 млрд. долларды құрайтын «Солтүстiк мұзды мұхитына құятын өзендердi Аралға тарту жобасы» қаржының жоқтығынан сөре үстiнде шаң басып жатты. Тек кеңестiк үкiмет құлағаннан кейiн ғана ауыл тұрғындары бiрлесiп, қос теңiздiң арасына топырақтан бөгет жасады. Алайда 90-жылдардың аяғында бұл бөгеттi су өзi-ақ шайып кеттi. Кейiн дүниеге келген «Сырдария арнасын реттеу және Кiшi Арал теңiзiн сақтап қалу» жобасы бүгiнде өз жемiсiн бере бастады. Жалпы құны 85,79 млн. АҚШ доллары тұратын жобаның 64,5 миллионын дүниежүзiлiк банк көтерсе, қалған 21,29 миллионын республикалық бюджет есебiнен қарастырылды. Көкарал бөгетiнiң құрылысы 2005 жылдың тамызында тәмамдалды. Содан кейiнгi сегiз айдың iшiнде су деңгейi 38-ден 41 метрге көтерiлiп, шөлден қаңсыған 500 шаршы шақырым аумақ жер сумен жабылды. Бұл теңiзге құйылған 8,5 млн. текше метр судың берген нәсiбi десек те болады. Ал үстiмiздегi жылдың ақпанынан бастап, теңiзден балық аулауға мүмкiндiктер көзi ашыла бастады. Ауыл балықшыларының жылыммен теңiзден қайта-қайта балық суырып жатқанының өзi неге тұрады. Тұрғындар «өлi теңiз» атап үлгерген Аралдың 30 жыл бойы камбаладан басқа балық бермегенi және бар. Оның өзiн Атлант мұхитынан әкеп жерсiндiрмегенде, теңiзде iлiп жейтiн ештеме болмаған-ды. Сырдың суы құйылып, теңiз суының тұздылығы литрiне 14 граммға дейiн кемiдi. Ал қалалық бас дәрiгер Асанбаевтың айтуынша, әйелдер арасындағы анемия теңiз толғалы 70-80 пайыздан елу пайызға дейiн азайған. «Бастысы - БҰҰ бiрнеше жыл бұрын болжағандай, 2020 жылға шейiн түбегейлi тартылып кетпейтiн болды» деген Арал тұрғындары қуаныштарын жасырмайды.


КӨЛ АСТЫНДА ҚАЛДЫ


Тоғыз рет қайтып, сонша рет қайта толысқан алып айдынның табанында қала мәдениетi болғаны бүгiнде белгiлi. Кей тарихшылар тiптi Сыр бойындағы қалалар санын қырықтан асырады. өкiнiштiсi жүргiзiлген зерттеулер жоқтың қасы. Әйтеуiр 2001 жылы Қорқыт ата атындағы Қызылорда Мемлекеттiк университетi мен Әлкей Марғұлан атындағы Археологиялық институттың ғалымдары қатысқан «Арал-2001» экспедициясы теңiз табанында болғанын бiлемiз. Бұл зерттеушiлер тобы тым кiшкене аумақты ғана қамтыды. Қалғаны игерiлмеген тыңдай бар сырын iшке бүгiп, үнсiз жатыр. Бiрақ соның өзiнде де ғалымдар Арал ауданындағы Қаратерең қыстағынан 75 шақырым жерде орын тепкен «Кердерi» кесенесiн тапты. Бұл ескерткiштiң ұзындығы - 23, енi - 8 метр екен. Алайда күмбезi, қабырғалары қирап, бiраз бүлiнуге ұшыраған. Мұның теңiздiң асау толқындарының нәтижесi, не түрлi әскери флот мүшелерiнiң iсi екенi тағы да жұмбақ.
Жалпы алғанда Арал маңының тарихы әлi де жазылмаған құпия кiтап. Тек сол аймақтың балықшылары мен аңшыларының айтқан аңыздарын тыңдап, ой қорытасың. Ғылыми түйiндер, негiздемелер, қорытындыларды емге табу қиын. Сыр бойы, арал аумақтары экологиялық апат аймағы екенi бесенеден белгiлi. Құм, тұз көшкiнi желмен жарыса кеп көзге тығылады. Тұрғындардың денсаулығы да нашар. Оның үстiне «Возрождение» аралында болған биологиялық-бактериологиялық полигонның зардабы өз алдына әңгiме боларлық тақырып. Мұның бәрi кеп ғалымдарға үрейдей көрiнедi. Шынымен-ақ кiм тыныш мекенiн тастап, ғылым үшiн денсаулығын қатерге тiксiн? Жоғарыда айтылған экспедиция мүшелерiнiң өзi айға әрең шыдап, сыр бере бастапты. кейбiрi тiптi «аллергияның» ақыретiне де ұшыраған екен. Көкарал бөгетi құрылыс жұмыстары тәмамдалды. Кiшi Аралды сақтап қалудың көрнектi жобасы тарихқа бiршама тосқауыл болды. өйткенi жоба бойынша Кiшi Аралдан артылған су Үлкен Аралға құлайтын тұста тарихи мекендер орны бар. Яғни бұл мекендер тағы да бiршама жылдарға су астында қалды. Рас бұл орайда теңiзге айтар айыбымыз жоқ, тек бұл мәселе бұдан бұрын да көтерiлгенмен, саусақ ұшын қимылдатпаған тарихшыларымызға өкпемiздi айтамыз.


БАРСАКЕЛМЕСТІҢ БАҒЫ ТАЙДЫ


Теңiздегi қос iрi арал - «Возрождение» мен «Барсакелместiң» де тағдыры талқыға түскенi белгiлi. «Возрождение» аз сөз боп жатқан жоқ, әлi де шешiлмеген мәселелерi көп. Бiрақ Барсакелместiң де жағдайы жақсы болмаса да оның әңгiме қалтарысында қап жатқан жайы бар. Аңыз бойынша осы өлкенi мекендейтiн Кiшi жүздiң Әлiм атасының Асан бұтағынан тарайтын Құрбан есiмдi кiсi бұл аралға ерте көктемнiң әлi бұзылмаған мұзының үстiмен келiп, күн жылығасын ақ егiс егедi. Бiр күнi қалың сексеуiлдi, алуан түрлi шөп өсетiн мекенде ұйқтап жатқан алып жыланның үстiнен шығып, қолында шитi мылтығы бар Құрбан жыланды екi рет басынан атады. Ауыр жарақаттан аласұрып, айналасын құйрығымен сабаған жылан сол төңiректегi iрi сексеуiлдердi шалғымен қиғандай жапырып жiберген көрiнедi. Ұзындығы сегiз метр болған айдањар жылан аралға ешкiмдi жолатпағаннан кейiн де көп заман осы төңiректi мекендеген жұрт бұл жердi Барсакелмес атаған екен.
Көлемi 16795 гектар болатын Барсакелмеске 1939 жылы Қазақ КСР Халық комиссарлары кеңесiнiң шешiмiмен қорық мәртебесi берiлген. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы қаулысына сәйкес, теңiз суы тартылғасын, су ортасындағы аралдың құрлықпен шектесiп кеңеюiне орай қорық көлемi 1 млн.608 мың 260 гектарға ұлғайған. Теңiз деңгейiнен 100 метр биiктiкке орналасқан қорықта дүниежүзiлiк қызыл кiтапқа енген құландар өмiр сүрген. Сирек кездесетiн қарақұйрықтар, сүтқоректiлердiң 23 түрi өсiп-өнiп жатыр. Мұнда iшiне енген түйелi кiсi жасырынатын сексеуiл орманының алқабы, құстардың 175-тен астам түрi бар. «Барсакелмес» мемлекеттiк табиғи қорығының директоры Мағжан Тұрсынбаевтың айтуынша, мұнда 1953 жылы Түркiменстанның Бадхыз қорығынан әкелiнген құландар жерсiнiп, көбейiп, өсiп, өнiп кеттi. Олардың 260 басы Арал теңiзi тартыла бастаған соң Қапшағайға әкетiлген. Қалған 50 бас құлан қазiр 215 басқа жетiп, көбейiп келедi. Дәл қазiргi таңда «Барсакелмес» қорығы үлкен қамқорлыққа зәру күн кешуде. Мұнда ауыл шаруашылығы министрлiгi бiрсыпыра жағдайлар жасағанымен, аң-құстарды қорғауға бөлiнген 9 мотоцикл, 2 «Нива» автокөлiгi, 2 «УАЗ» және 1 «Беларусь» тракторы мен рация ғана бар. Қару-жарақ жағы аз болмағанымен, соған тиiсiнше сұқ көздер де жетiп артылады. Былтыр мұндай сұғанақтарды ауыздықтаудың 16 дерегi тiркелген.
Экологиялық жағынан да қорықтың қайыр тiлейтiн жөнi бар. Қазiр құландар мен қарақұйрықтар көктемнен қалған қақ суларын талғап жұтады. Қорықта 50 жыл бұрын қазылған жалғыз скважина ғана бар. Оның да суы баяғы бұрқаған екпiнiнен басылып, тамшылап қана ағып тұр. Айналасы мыңдаған гектар болатын үлкен қорықтың аумағында бұл жыпырлаған аң мен құстардың көп ұзамай шөлден қырылуына әкелiп соғатын апатты жағдай.
Көкарал бөгетi көлдi сақтап қалудың көрнектi жобасы болды дедiк. Ендi жобаның екiншi бөлiгiнiң нәтижесiн күтемiз. Яки Сырдария арнасын реттеу жұмысы. Құмға толған арнаны тазалау шарасы теңiзге құятын су көлемiн арттырумен бiрге дария бойын мекендейтiн ауылдарды су тасқынының басып қалу қаупiн төмендетерi хақ. Ең бастысы - толысқан су тұзды топырақты жауып, Аралдың экологиялық ахуалын жақсартпақ. Әйтпесе созылмалы науқастар саны артып, дiмкәстiң жаңа түрлерiн дамытқан тұзды тұрақтың тағдыры тым нашарлап кеткен-дi. Қайта оралған теңiзге ұзағынан сүйiндiрсiн дегiмiз келедi!

Sen kurmette ony


Тағдыр бұларға келгенде аяушылық танытқан жоқ. Бірін аяқтан, бірін тілден, енді бірін құлақтан айырды. Бала күнінен оқуға, білім алуға мүмкіндігі болмаса да, талабын шыңдауға көп қиындықтар кедергі келтірсе де, олар қоғамнан өз орнын таба білді. Қазақстанда бүгінде тіркеуге алынған 400-ден аса мүмкіндігі шектелген мүгедек жан болса, оның бәрі бірдей оза шауып, бәйге алып жатқан жоқ. Көпшілігі мүгедектігін «мандат» қып, көшеде қайыр тілеп жүр. Осыдан да қоғамда мүгедектер – масылдар деген теріс пиғыл қалыптасқан. Ал бұлар осы пиғылға қарсы күрескен жандар. Біз сөз еткелі отырған бүгінгінің ерлері әлі өрімдей жас. Ал жеткен белестері аяқ-қолы балғадай, он екі мүшесі сау азаматтардың ісіне бергісіз. Біз оларды үлгі етуге тиіспіз. Өйткені олардың еңбектері еленуге тұрарлық.
Анар Венгрияға аттанды
21 жастағы суретші Анар Әбжа­но­ва осы күндері Венгрия аста­на­сы Будапешт қаласында өтіп жат­қан халықаралық көрмеге қа­ты­сып жатыр. Ол онда 3 шығар­ма­сы­мен аттаныпты. Бірі – қазақ қы­зының бейнесі, екіншісі – Алма­ты көрінісі де, үшіншісі – Ита­лия кешінің көрінісі екен. Ана­сы қызының бұл сыннан да жүл­десіз оралмайтынына сеніп, сү­йіншісін сайлап отыр. Анар үш жасына дейін жүре ал­май қиналса, одан кейін еркін сөйлеу мен естудің бақытын сезіне алмай өсті. Құлағы әлсіз еститін балаларға арналған мектепте білім алған оның сурет салуға ептілігін анасы 5 жасынан-ақ байқапты. Со­дан 7 жасында қызының өз өті­ні­шімен оған бояулар мен қыл­қа­лам әпереді. Құлағы естімейтін сурет­ші А. Уткиннің студиясына бе­ріп, одан суретшілік өнердің әліп­песін игеруіне көмектеседі. Бүгінде Анар Голландия, Ита­лия, Корея сынды елдерде өткен бір­қатар халықаралық көрмеге қат­ысып, жүлдегер, жеңімпаз боп орал­ды. Оның есімі қазірдің өзінде әлем­нің танымал кәсіби қыл­қа­лам шеберлерінің тізіміне еніп үл­герді. «Өткен жылы Анар өзінің «Трибуна» аталатын тұңғыш жеке көр­месін өткізді. Алпыстан аса суре­тін көрермен назарына ұсын­ды. Ашынатынымыз – дарынды қыз­ға елімізде демеушілік тан­ы­тып, қол ұшын созатын жан т­а­был­майды. Ал оны АҚШ, Корея, Ита­лия өздерінде білім алуға, ең­бек етуге шақырып жатыр» дейді ана­сы Базаргүл. Анардың ерекше қа­бі­леті өзіндік «менін» қалып­тас­тырды. Соның арқасында ол өзін еш­қашан мүгедек сезінген емес. Ол тағдырдың тауқыметін өзінше жеңіп келеді.
Айманның арманы
Айман қазір өзі құрған «Қай­сар» мүгедектер мен мүмкіндігі шек­теулі жандарды қолдау мен қор­ғау» қоғамдық бірлестігінің төрайымы. Өзі қоларбамен қоз­ғалса да, жұмысты жылдам, тия­нақты атқарады. Ол балғын ша­ғын құлынша шауып өткізген еді. Тек 11 жасында орталық алаңда құрылған алтыбақанда тербелген сәтінде жығылған бақан астында қа­лып қойып, қос аяғы зақым­дан­ған еді. Содан бері міне, 14 жыл қо­ларбаны сүйеніш етіп келеді. Перзентінің саулығын ойлаған ата-анасы Бақыт пен Қарлы­ғаш­тың Айманды көрсетпеген ақ халат­тысы жоқ. Бірақ аяғына ем қон­басын білген қыз бақытты бас­қа бағыттан іздеді. Талай жыл «Арал теңізі» қоғамдық бірлесті­гін­де ерікті болып жұмыс істеген ол шет тілін меңгеруге ерекше ден қой­ды. Қиын болса да, Қызылорда қа­ласындағы академиялық уни­вер­ситеттің экономика-экология жә­не құқық факультетін бітіріп, ке­йін Ақтөбедегі сал ауруларын қол­дау қоғамынан біраз тәжірибе жинаған соң, жоғарыда аталған мү­гедектерді қолдау қоғамдық бір­лестігін құрды. Атқарып жат­қан шаруасы аяқ-қолы сау адам­ның сыбағасынан аз емес.
«Құлақтан кіріп, бойды алар...»
Алматыдағы «Квадро» әншілер то­­бының өнері де тамсантпай қой­майды. Тумысынан сөйлеу де, есту де қабілетінен айырылған Цхай Рамиль, Ерғалиев Рүстем, Құнан­баев Еркен, Бабашев Төребек бала күнінен қолмен, қимылмен ән айту­ға дағдыланған. Мүгедектер, есту қабілеті шектелген жандар­дың мерекелерінде ән айтып жүрген «Квадро» енді ірі кештердің сах­насынан да көріне бастады. Жақын­да ғана «Алтын жүрек» сый­лығының марапаттау рәсі­мін­де көрермендердің көзайымына ай­нал­ғанына куә болдық. Жігіт­тер­мен Рүстемнің анасы Аман­бике арқылы тілдескенімізде, олар­дың арманы – Республика сарайы сах­насында өнер көрсету екенін аң­ғардық. «Репертуарымызда орыс­ша да, қазақша да әндер бар. Рес­публикалық «Көгілдір құс», Астанада өтетін «Назар-Взгляд» сынды фестивальдерде еліміздің әнұранын, «Ана» әндерін орын­дап жүрміз. Біз үшін айтатын ән таң­даудың өзі ерекше. Өйткені көп әндер қол қимылына келе бер­мейді. Ал біз әнді тек құлағы есті­мейтіндер үшін ғана емес, бар­лық адамдарға арнап айтқымыз ке­леді» дейді жігіттер. Топтағы төртеу де қазір Ал­ма­ты сервис колледжінде стилист-мо­дельер, шаштараз маман­дық­тары бойынша білім алуда. Алдағы уа­қытта дизайн студиясын аша­мыз деген армандары да бар. Оған қа­жетті құралдар мен тех­ни­ка­лар­ды әзірден-ақ сайлап қойған.
Құтты шаңырақ
Бірақ бәрінен де ер тұлғалы Рус­лан Құттымұратұлының ерлігі ерік­сіз елжіретеді. Шаңырағында бү­гінде үш қыз сәбидің шат күл­кі­сі сыңғырлайды. Бірақ бұл ба­қыт­қа Руслан қандай қиындық­пен жетті десеңізші?..Оны қатал тағдыр 1 жасында-ақ құрығына іліндірген еді. Қос аяқ­тың жансыздануы балаға адым ашуға мүмкіндік бермей, тым құры­ғанда еңбектеудің де бақы­тын сезіндірген жоқ. Аурудан айық­тыратын ақ халаттыны іздеп, Арқа асса да, Алматы барса да қайран болмады. Руслан өзі сол күннің қияметін қинала еске ала­ды. «Анам мен әкем менің жүруім­нен бұрын бақытты болуымды тіле­ген болу керек. Бірақ біз ол кез­де бақытты тек жүруде деп түй­сінген екенбіз. Бақсы-балгер із­деп, бармаған жеріміз жоқ. Ақыры жыл­дар өте келе екі аяққа жан біт­песін білдік те, бір Алладан медет тілеп, намаз оқи бастадым» дейді ол. Алла аяққа қуат бермесе де, басқа бақыт берді. Руслан үйленді. Өзі секілді тағдыр аяғын тұсаған Құра­лай есімді қызды жар қылып, та­балдырықтан аттатқызды. Алай­да дәрігерлердің барлығы Құра­лай­дың бала босануына қарсы бол­ған еді. Десе де, Руслан мен Құра­лайдың кейін шегінетіндей тағдырдан көрген теперіші аз емес болатын. Аллаға сыйынып, алғаш­қ­ы сынақтан өтті. Құралай Рахима есімді қызды аман-сау дүниеге әкел­ді. Тағдырды жеңген жұбай­лар өмір сынағына тағы да екі рет түсті. Өмірге Кәрима мен Мүсли­ма есімді қыздар дүниеге келді. Қа­зір құтты шаңырақ үш періш­те­нің күлкісімен ажарланған.
Түйін:
Мүгедек болса да, мүмкіндігі шектелсе де, асқақ арман, ерен еңбектің арқасында қоғамнан өз орнын тауып жатқан жандар жетерлік. Олар біреуден қайыр не көмек тілеп үйренбеген. Дегенмен оларға демеу керек. Анар өз суреттерін сатып, жаңа бояулар алуға, халықаралық көрмелерге шығуға қаржы тапқысы келеді. Бірақ оны сататын студиясы не арнайы орны жоқ. «Тіпті базардың бір бұрышы да жетер еді» дейді анасы. Анар тіпті суреттің өзін үйде салуға мәжбүр. Айман болса, өзі ғана емес, барша мүгедектің мұңына ортақтасып, олардың өз кинотеатрын, өз мәдени ошақтарын, өз медициналық орталықтарын ашқысы келеді. «Квадроның» жігіттеріне келсек, қаржы болса «қатырайын» деп тұрған жобалары жетерлік. Дизайн студиясын ашып, жеке кәсіпкерлікпен айналысу да ойларында, сондай-ақ қолмен ән айтушылар үшін арнайы курстар жүргізілсе деп те армандайды. Руслан мен Құралайға жаңа қоларбаның өзі үлкен қуаныш болар еді. Әйтпесе ескісі сынып, жол ортасында қапы қалдырып жүр. Иә, мұның бәрі олардың өз аузынан шықпаған мұңдары. Біз жанарынан оқып қана жазып отырмыз.

Нұрболат Аманжол

Munymdy menin kim ugar?


Соңғы деректер жаға ұстатарлық. Кейінгі жылдары ана мен бала денсаулығына кеңінен көңіл бөліне бастағанына қарамастан, олардың арасындағы өлім-жітім мен түрлі сыр­қаттар саны едәуір жоғары. Оның ішінде есту қабілеті шектел­ген сәбилердің үлестік пайызы жыл санап еселеніп келеді. «Үміт» саңырау мүгедектерді қолдау орталығы берген мәлі­меттерге сүйенсек, үстіміздегі жылы Қазақстандағы есту қабі­леті шектеулі жандардың саны 155 мыңға жетіп отыр. Бұл сан осыдан он жыл бұрынғы көрсеткіштен 3 есе жоғары. Қабі­леті шектелген жандардың әлемдік көрсеткіштері де жоғары. «Вайдекс» есту қабілеті шектелген жандардың халықаралық ұйымының мәліметі бойынша, олардың саны соңғы жеті жыл ішінде 200 миллионнан 500 миллионға бір-ақ жеткен.Саңырау мүгедектер санының күрт өсуін экологиялық жағдайдың на­шар­лауымен ғана сипаттап қоюға болмай­ды. Олардың көпшілігі дәрігерлердің сауатсыздығынан туындап жататын жағдай. Ананың жүкті кезі мен бала­ның буыны қатаймаған сәби шағында оның иммундық қорғаныс жүйесімен сәйкеспейтін дәрі-дәрмектер беру бо­лашақта баланың есту қабілетінен айы­рылуына әкеп соғып жатыр. Ал есту жүйесінде мүлде саңылау жоқ жан­дарға ем қонбайтыны белгілі. Ал дыбыс қабылдау мүмкіндігі төмен жандарға жасалатын операция құны Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау ми­нистрлігі бекіткен баға бойынша 30 мың АҚШ долларын құрайды. Ал дәл осындай операцияны Ленинград және Санкт-Петербург қалаларында 2,5 мың АҚШ долларына жасатуға болады. Өкініштісі, мамандардың айтуынша, Қазақстанда операция жасатқан жан­дар бәрібір шетелде үш жыл сайын бір мәрте тексеріліп, дыбысты жоғары­ла­тып отыруы тиіс. Өйткені Қазақстанда операциядан кейінгі реабилитация жасайтын мүмкіндік жағы қарасты­рыл­маған. Ал елімізде операция жаса­тып үлгергендердің саны әзірге 23:3 ересек жан және 20 бала. Әрине, өзі мүм­кіндігі шектеулі жан үшін опера­цияға 30 мың доллар табу аса қиынға со­ғады, тіпті мүмкін емес десек те бо­лады. Көрші елмен салыстырғанда опе­рация құнының 12 есе жоғары болуы мү­гедектерге жасалған жеңілдіктен гөрі, оларды қанауға көбірек ұқсайды. Саңырау мүгедектердің басындағы басқа да шешусіз, ескерусіз қалып жат­қан проблемалары шаш етектен. Ең алдымен олардың өзін қоғамның толық­қанды мүшесі ретінде сезінуіне тосқауыл болатын кедергілер көп-ақ. «Үміт» са­ңырау мүгедектерді қолдау орталығының төрайымы Аманбике Өсербайқызының айтуынша, ең басты кедергі – мүмкіндігі шектеулі жандардың білімсіздігі болып табылады. «Қазақстанда саңырау бала­лар­ға бастауыш және орта білім беру ошақтарының саны жеткілікті. Олардың көбісі Кеңес дәуірінде салынып, дәстүрлі оқу процесіне машықтанып алған мек­тептер. Дегенмен оларда сапалы маман кадрлары жоқ. Кейбір салалық пәндерді оқытатын мұғалімдерді мүлде емге де тап­пайсыз. Әсіресе ағылшын, тереңдетілген математика пәндерін қазір балаларға қол-қимыл тілінен хабары жоқ ұстаздар үйретіп жатыр. Олардың әдісі сол – тақтаға сөздің ағылшыншасын және орысша не қазақша аудармасын жазып қояды. Ал оның не мағына беретінін оқушыға қолмен жеткізуге мұғалімнің қа­рымы жетпей жатады. Сондай-ақ елі­мізде саңырау мүгедектердің жоғары бі­лім алуы жолға қойылмаған. Бұрын жас­тардың Ленинград, Санкт-Петербург қа­ла­ларында білім алуына арнайы жол­дама берілетін. Қазір оның бірде-бірі жоқ. Ал Кеңес дәуірінде салынған арнайы жо­ғары оқу орындарының бәрі шекараның арғы жағында қалды. Ал Қазақстанда есту қабілеті төмен балаларға арналған орындар мүлде аз», – дейді А. Ерғалиева. Дегенмен мұндай балалардың еліміздің іргелі оқу орындарында білім алуында сәл де болса ілгерілеушілік байқалады. «Үміт» саңырау мүгедектерді қолдау орталығы кейінгі екі жылда тендер ұтып алу арқылы балаларға гранттар сыйлап жатыр. Өткен жылы 84 орын жеңіп алса, биыл 83-тің белесі бағындырылыпты. Сол арқылы мүгедек балалар Алматы сервис колледжі, Алматы политехникалық инс­титуты, Таңсықбаев атындағы көркем­өнер колледжінде білім алуда. Өкініштісі, Алматы сервис колледжінен өзге оқу орындарында балаларға сурдоаудар­машы қарастырылмаған. Сондықтан ата-аналар балаларына өз қаражатына ау­дармашы жалдауға мәжбүр болып отыр. Ал мемлекет тарапынан қарасты­рыл­ған жеңілдік – әр мүгедекке жылына 30 сағатқа бөлініп берілген сурдо­аудар­ма­шы оның қажетінің бір бөлшегін де өтей алмайтыны сөзсіз. Қазақстанда сурдоаудармашы ма­ман­ның жоқтығы да өз алдына үлкен проб­лема. Оның басты себебі – респуб­ликада сурдоаудармашылар даярлайтын жоғары оқу орны түгілі, арнайы фа­культет те жоқ. Тек дефектология бөлімін бі­тірген бірсыпыра жастар ғана өз қызы­ғушылықтарымен сурдоаудармамен ай­налысып жүр. Олардың өздері де отба­сын­да не туыстары арасында саңырау аза­маттар бар болғандықтан, осы қиын­дыққа қарсы тұруға талаптанғандар. Ал нақты сурдоаудармашы мамандар елде жоқтың қасы екен. А.Ерғалиеваның ай­туынша, бүкіл ел бойынша қол саусақ­тарымен қимыл жасау арқылы сөйлесуді үйрететін тәжірибелі мамандар саны екі-үштен де артылмайды. Ал қалғандары өз­дерінің шала білімдерін балаларға сабақ деп үйретіп жүргендер көрінеді. Өйткені оларды реттейтін бірыңғай стандартты сөздер жинағы биыл ғана жарыққа шық­қан. Ал бұған дейін мүгедек балалар бая­ғысынша ресейлік бағдарламамен оқып келді. Бұл бағдарламаны 30-35 жыл бұ­рын Мәскеу және Ленинград қалала­рын­дағы Сурдопедагогика институтында қыз­мет жасайтын мамандар бірлесіп әзірлеген болатын. Әрине, оның қазіргі дербес еліміздің мемлекеттік мүддесіне мүлде сай келмейтіні белгілі. Сондай-ақ арадағы 30-35 жылда дүниеге келген он мыңдаған сөздің қол-қимыл нұсқасы еш жерде бекітілген жоқ. Осының нәти­же­сінде де әр мұғалім өзінше қимылдар жа­сап, оларға балама тауып жатыр. Қазір мұн­дай диалектінің көбейіп кеткені сон­шалық, республиканың әр аймағындағы есту қабілеті шектеулі жандар бір-бірін түсінбейтін дәрежеге жеткен. Сурдоаударма ісіндегі осындай ша­ла­ғайлықтар нәтижесінде де мүгедектер өзге елдерден келген сурдоаудар­машы­лардың көмегіне мұқтаж болып отыр. Алайда оларға қолғабыс беруге келген сурдоаудармашылардың көбі – түрлі діни секталардың өкілі. Кришнаит, Иегова, «Жаңа өмір» сынды діни ұйым­дарға тар­тылған саңыраулардың қайта қоғамға араласып кетуі неғайбыл нәрсе. Өйткені бұл діни секталарда ешбір ме­реке атап өтілмей, науқастанған жағдай­да дәрі­гер­ге баруға, ем-дом қабылдауға тыйым са­лынған. Осыдан да олардың ба­лалары­ның шетінеп кетуі жиі ұшырасып отыр. «Кейбірін алдап, астындағы бас­панасын тартып алғандары да табылып жатыр. Қа­зір біз солардың мәселесімен прокура­тураның есігін тоздырып жүрміз. Әзірге нәтижесі жоқ», – дейді орталық төрайымы. Баспана мәселесі мүгедектер үшін әлі күнге даулы түйін болып қалып келеді. «Мүгедектерді әлеуметтік жағы­нан қор­ғау туралы» Заң бойынша барлық мүге­дектердің тегін баспаналы болуға құ­қығы бар. Алайда «Тұрғынүй қатынас­тары» Заңы тек 1 және 2-топтағы мүге­дектерге ғана үй берілетінін алға тартады. Осыған байланысты есту қабілеті шек­теулі жан­дардың бәрін 3 топқа ғана жат­қызады екен. Дегенмен екінші топқа ілік­кен­дері­нің өзі үй түгіл, оның мұр­жасының иісін де сезіне алмай келеді. Айталық, 1982 жылдан бері отбасылық жатақ­ха­нада тұрып келе жатқан қала тұрғыны Бимәдиев Қайырғазының от­басы осын­шама жылдан бері үй кезегінде тұр. Әлі 50-орынға да ілікпепті. Өзі, әйелі, екі ба­ла­сы – төртеуі де есту қабілетінен айырыл­ған 2-топтағы мүгедектер. Заң бойынша ол баспаналы болуға әбден құқылы. Алай­да жұмыстың атқарылуы барысын­дағы шалағайлықтар еш нәтижеге жет­кізбей отыр. Осындай қиындықтарға қарсы тұр­ған «Үміт» саңырау мүгедектер орталығы бүгінде бірқатар жұмыстарды алға қойып үлгерді. Ең алдымен есту қабілеті шек­теулі жандарға арналған «Қол қимыл сөздігін» шығарса, жылына 2-3 мәрте жас­тарға тегін сурдоаударма курсын жүр­гізеді. Дәл қазіргі таңда 40 қыз ау­дарма ісіне машықтанып жатыр. Алайда орталықтың аядай ғана қос бөлмесі мүгедектердің бар қажетін өтеуі мен жаңа жоспарларын іске асыруына мүмкіндік бермей отыр. Әйтпесе өнерлі өрендер фото, дизайн, көркемөнер студиялары мен сән салондарын ашатын бірқатар жобаларды әзірлеп тастаған. Әттеңі – қолдайтын демеушілер табылмай отыр­ған көрінеді. Шарасыздықтан «Үміт» орталығының тарлау келген екі бөлмесі бір күн көрмеге, бір күн мектепке, енді бір күн сән салонына айналып отырады. Ұйымның жақында сурдоаударма орта­лығын ашсақ деген ойы бар. Бірақ тағы да ғимарат пен қаржы жағы қинайды. Әри­не, орталық үкіметтік емес ұйым бо­лып табылатындықтан, Үкіметтен еш­қан­дай көмек болмайтыны белгілі. Ал қа­йырымды мекемелерден түскен қара­жат белгілі бір акциялар өткізуден артыл­масы анық. Есту қабілеті шектелген жан­дардың сырын ұғып, мұңына ортақта­са­тын қайырымды жандар табылса игі.
Нұрболат АМАНЖОЛ

среда, 20 февраля 2008 г.

Zharyk aina


ДҮЙСЕНБI. Ол жанарын жарық айнаға қадады. Бiрақ қанша үңiлсе де өзiнiң бет-жүзiн көре алар емес. Оның орнына тырмаласаң да татым бермес қу тақыр дала жатты...Ол жуыла-жуыла түсi оңған жасыл жейдесiн үстiне жапсырды да, жүгiре жөнелдi. Бағыты – Сейфуллин көшесi. Қолтығына қысып келген қара дорбасын жанындағы тал бұтағына iлiп едi, сырғи түсiп сау ете қалды. Тал екеш тал да мұны жатсынады, артық көредi. Оның үркек көздерi төңiректi тiнткiлей бастады. Анадайда топтанып, карта қызығына түскендер бұған ауылдың аш құрсақ азу тiс иттерiндей елестеп кеттi. Дабырласып, даурығысып бiр-бiрiнiң қоң етiн жұлып жеуге де бар. Мұны көрген ол өзiн бұралқы иттей сезiндi. Қайырымды бiреу мүжуге сүйек тастаса, ана қызыл көздер бұған бұйыртпасы анық. Кешке дейiн көше күзетiп, нәр татпастан жатақханаға кеп жығылды. Терезенiң пердесiн ысырып жапты.
* * *
СЕЙСЕНБI. Ол жанарын жарық айнаға қадады. Биiк болса да, жемiс бермейтiн талдар көрiндi. Күн мен желден қорғар саясы болғанымен, жапырағын шайнамасаң, жұғым бермейдi...Ол тысқа шығып, турасынан аялдамаға тартты. Хабарландырулар тақтасына алыстан көз тiгiп едi, жанарына сарғайып бiткен сайлау қағаздары iлiндi. Оның бiр сәт додаға түскен дөкейлердiң күн қақтаған кескiндерiн қызықтағысы келiп кеттi. Жақын барғанда ғана байқады, үгiт үнпарақтарының үстiне түнгi клубқа күндiзгi күзетшiлiкке шақырған жапырақтай жарнама жапсырылған екен. Ол iштей «Е-е-е, депутаттарымыз жұмысты осылай тауып бередi екен ғой» деп күлдi. Жымиысында ащы ызаның табы бар едi. Күзетшiлiк қызметке тез келiстi. Кешелi берi нәр сызбаған қарынның бұлшық етке берер қайраты қайсы? Iздегенi де осындай жеңiл жұмыс болатын. Кешкiлiк қанағатсыз қарынды бiр тойдыруға да жеткiлiксiз тиын-тебенiн уыстап, жатағына оралды. Терезенiң пердесiн ысырып жапты.
* * *
СӘРСЕНБI. Ол жанарын жарық айнаға қадады. Ерке күй тербеген егiстiк алқабы елестеп кеттi...Ол бүгiн бақытын базардан iздедi. өгiз өмiр. Тай-тай жүк тиелген ауыр арбамен арпалысып бақты. Дегенiне көнбеген көлiкпен күрес көп қиналтты. Әйтсе де ол бүгiн ерекше бақытты едi. Тапқаны пұл болып жарытпағанымен, ең бастысы таза еңбектiң наны болатын. Терезенiң пердесi бүгiн баппен ысырылды.
* * *
БЕЙСЕНБI. Ол жанарын жарық айнаға қадады. Бүгiн оған тағы медиен дала көрiндi. Тек көз ұшында жемiсi жерге төгiлген алма ағашы бұлдырайды. Ғажап көрiнiс. Әлде... сағым ба екен?..Ол ұйқыдан тұрғанда, денесiнiң болдырып қалғанын сезiндi. Сүйретiле басып, тағы Сейфуллин көшесiне кеттi. Орнын өткендегi топ төбеттен аулақ сап, оңаша жердегi үйдiң iргесiне құйрығын басты. Түс ауа жергiлiктi нәзiк жынысты тұрғындар – түнгi көбелектер пайда бола бастады. Оның күлкiсi келдi. «Бұ шiркiндердiң де қызметi тәулiгiне 24 сағат болып кеткенi ме?» Алайда әлгiлердiң ашық-шашық денелерiне көз тастап отырып, ойы он құбыла бердi. өзiн нар мiнез санап жүргенiмен, нәпсiсiнiң алдында қара құл екенiн ендi ғана сезiндi. Ақырында, бiрiн ақшасыз-ақ айналдырып көрмек боп едi, онысынан түк те шықпады. Құр әуремен күндi ұясына батырып, қайтып келе жатқанда әйелдердiң шағын сөмкесiн тауып ала қойғаны. Iлiп әкеттi. Тар мекенiне жетiп, сөмкенi ашып қалғанда, бiр бүктелген мың теңгелiктер көзiне оттай басылды. Терезенiң пердесiн өмiрiнде дәл бүгiнгiдей тез ысырып жаппаған болар.
* * *
ЖҰМА. Ол жанарын жарық айнаға қадады. Бүгiн оған табиғат көрiнiсi емес, жаюлы дастарқан елес бердi. Арақ-шарап, түрлi салат толы үстел үстiнен қасиеттi нан көрiнбедi...Ол ертемен кафеге барып, тыңқия тойып, тамағын ащы суға тырнатқан соң, «жұмыс орнына» тартты. Кешегi келiспей қойған келiншектерге: «Кеселiңнiң емi осы ғой, мiне, қылғыт!» деп уысындағы ақшаны лақтыра бердi, лақтыра бердi.Ол бүгiн жатақханаға түн ортасы ауа әрең жеттi. Теңселе басып, төсегiне құлады. Терезенiң пердесiн жартылай жабуға ғана шамасы жеттi.
* * *
СЕНБI. Ол жанарын жарық айнаға қадады. Таң рауандап атып келедi екен. Апыр-ау, мынау таң емес, қызыл қан ғой!..Ол бүгiн төсектен басын әзер көтердi. Басы мең-зең. Қалтасын қарманып едi, соқыр тиын да таппады. Не iстеп, қайда жұмсағаны да есiнде жоқ. Ауыр тартқан басын қос қолымен қысып, көшеге шықты. Бұрылыстағы кафеге кiрiп, арақ сұрады. Ақшасын төлеместен қашуды ойлаған ол айқара ашылған есiкке ұмтылғанда, күзетшi кесе-көлденең тұра қалды. Оны көкiректен соғып құлатып, бөтелкемен басқа қойып қалды. Шағылған шөлмек шыңылы мен күзетшi ыңқылы қатар естiлдi. Терезенiң пердесi бүгiн күн батпастан-ақ ысырылған едi.
* * *
ЖЕКСЕНБI. Ол жанарын жарық айнаға қадады. Бiрақ бүгiн ол ештеңе де көре алмады. Айна бетiн қалың тұман басқандай...Бүгiн ол базарға барып, бiраз жұмыс iстегiсi келдi. Түсi оңған жасыл жейдесiн үстiне iлiп, жүгiре жөнелдi. Аялдамаға қарай бұрыла бергенi сол едi, кешегi күзетшi кезiгiп қалды. Қолында – жалаңдаған өткiр кездiк...Бұл күнi... терезенiң пердесi жабылмай қалды.
Нұрболат Аманжол

Kulimkoz

Алыстан көрінді бір бейне,
Келеді басып жай, ілбіп тым.
Иінағаш асынған... жүргенде
Төкпейді-ау бір тамшы бұл мықтың.
Қос шелек салмағы батса да,
Жанымнан қыз өтті күлімдеп.
Көркі бар лайықты ханшаға,
Баянға жарасар бұрым тек.
Гүл көйлек жүрісін жасырған
Бұл қызды жанармен ұзатып
Тұрдым да білегі асылған
Ағаштан кеткенім қызғанып.
Бір сәтке ес-түстен ада боп
Телміріп соңынан қалыппын.
Сұлу қыз адымы қата боп,
Суарды жердің көк шалғынын.
Иілмес иінағаш сыныпты
Қызғаныш күшіне қараңыз.
Бұл сірә, түсім де сияқты,
Әлде ертек бал тәтті, әлде аңыз.
Батылым жетпеген әлгінде
Қызға кеп қол бердім бұ жолы...
Келемін бастап бір әңгіме,
Қолымда шелегі су толы...

Burymdylar


Бұрымдылар...
Сөз еткен бұрынғылар,
Ауып-ак кетті өзіңе бүгін құмар.
Буынып бұрымыңа өлер едім,
Сезімде сәуле болса мұңымды ұғар.
Бұрымдылар, бұрымдылар,
Баурайтын бар жігітті бітімің бар.
Беліңнен бес елідей төмен тұрған
Су болсам арманым жок жуындырар
Сірә, енді сүре алмаспын өмірді еркін,
Тұлымға тұтқын болмас тегінде кім?
Тарқатшы бұрымыңды, тарқат-дағы
Шашыңа шешпестей қып мені де өргін.

Arbadagy akenin armany

Елімізді демографиялық мәселесі енді-енді екпін ала бастағанда әрбір егіз, әрбір үшемнің шілдеханасын үлкен тойға балап жүргеніміз шындық. Осындайда қол-аяғы балғадай, он екі мүшесі сау жастарымыздың үйлену, өмірге сәби әкелу мәселесін кейінге ысыра беретіні қынжылтады. Жасы 30-дан асқаннан соң ғана отбасы құруға бел байлаған жастардың демографиямызға айтарлықтай үлес қоспасы да белгілі. Десек те тағдыр желі желкенін қарсы бағытқа бұрғанымен, тайсалмастан өз өмірі, ұрпақ өмірі жолында күресетін қаһарман жастар да жетерлік. Соның бірі – ғұмырында өз табанымен жер басып көрмесе де, бүгінде үш қыз тәрбиелеп отырған Қызылорда облысы, Арал қаласының тұрғыны Руслан Құттымұратұлы. Русланды қатал тағдыр бір жасында-ақ құрығына іліндірген. Жансыз қалған екі аяқ баланың жүруі түгілі, еңбектеуіне де мүмкіндік бермеген. Ал дәрігерлер болса, қолдан келер қайран жоқтығын айтады. Русланның анасы Амантай апай ол шақтың қиындығын «науқас баланы құшақтап бармаған бақсы-балгер қалған жоқ, аудандық, облыстық емдеу мекемелерінің бәрінің табалдырығын тоздырдық. Бірақ еш пайда болған жоқ. Ақыры бір Алладан медет тілеуден өзге шара қалмады» деп еске алады. Ақ халаттылар қауымы баланың жасы 20-дан аса қоймасын айтса да, жеті жасқа жеткен елгезек бала үй жағдайында білім алады. Арбаға таңылған алғыр жігіттің жетістігі мол. Өзінің айтуынша, мектепте тұңғыш би клубын ұйымдастырушылардың қатарынан табылып, кейін біршама уақыт жеке шаруашылықпен де айналысады. Көңіл көзі ашық, білімдар жас бар қиындықты жеңіп, жер басып жүрген өзге замандастарымен терезесі тең өмір кешсе де, дәрігерлер оның өмірдегі басты арманының есігіне қара құлып ілген болатын. Ал Русланның ең негізгі арманы – шаңыраққа келін әкеліп, анасына немере сүйгізу еді. Руслан бүгінде осы арманына да жеткен. Ол қазір үш сүйкімді балдырғанның әкесі. Амантай апай ұлының үйлену тойын әдемі әңгімемен өріп берді. «Русланның өзі сездірмесе де, артында ұрпақ қалдыруды парыз санайтынын жүрегім сезетін. Сезсем де, дәрігерлердің айтқан «болмайдысы» жанымды жай таптырмады. Ақырында бір күні балам үйленетінін жеткізіп, екі қыздың барын: бірі – сау, бірі өзі секілді науқас қыз екенін айтып, ақыл сұрады. Менің ақылым – науқас қыздың таңдауы болды» дейді ана. Осылай, қазақтың алып қашу салтымен дүрілдеп өткен той ислам шартымен әспеттелді. Руслан да, Құралай да Аллаға сыйынып, намаз оқитын. Тәңір тілекті бермей қалған жоқ, Құралай бала көтерді. «Сондағы дәрігерлердің атойын көрсеңіз! Менің диагнозым – миопатия болса, келіншегімдікі – миостения. Дәрігерлер оның бала босана алмайтынын айтқан. Қорықсақ та, Алладан медет күтіп, осы қиын тағдырға қарсы күресуге шешім қабылдадық» дейді Руслан. «Абай» емханасының бас дәрігері Төлеген Шалов Құралайдың бала босануы алты сағатқа созылғанын жеткізді. Ауыр операция үстінде білікті дәрігерлер ажал құрығын жақындатқан жоқ. Руслан тұңғыш қызының есімін Рахима қойды. Бұдан кейін Құралай әйелдер лексиконында «ұмытшақ ауру» аталатын бала босану сынына екі рет түсті. Осылай Русланға үш қыз сыйлаған Құралай қыздарына құран тілімен Кәрима, Мүслима есімдерін қойды. Ал дәрігерлер қауымы болса, шаттық ұялаған шаңыраққа әлі күнге қайран. Өздерінің өр жігіттің аяғына тұсау болғандарына өкінетіндіктерін айтады. Руслан тағдырына тәубе етіп, жаңа арманның жетегінде жүр. Оның дәмесі – атұстар сәби. Өмірлік аңсаудың алмайтын асуы жоқ. Русланның шаңырағын тағы бір шілдехана күтіп тұрғаны анық.
Нұрболат Аманжол
Kalaysyndar, Dostar!!!