Beibit kunnin bagasyn sezindirgen spektakl

Ғабит Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық балалар және жасөспірімдер театрының кезекті маусымының қарлығашы – «Бұлбұлдар түні» болды. Режиссер – театр ұжымының басшысы Талғат Теменов болса, Ресей драматургі Валентин Ежовтың шығармасын қазақшалаған - Әшірбек Сығай.
Спектакльдің әу мазмұны төмендегіше, оқиға 1945 жылдың мамыр айында, немістер елінің шағын ғана Кенигсберг қаласында өтеді. Жеңіс туын жаңа ғана желбіреткен шақ, кеңес солдаттарына жергілікті тұрғындармен жеке байланысқа шығуға қатаң тыйым салынған. Спектакль жеңіс әнін шаттана шырқап, азапты күндер айырылмас дос болған автоматтарды ауырсынған солдаттардың қуанышын бейнелеумен басталады. Көңіл шат, көкей серуенге тартады. Взводтың үздік сарбазы Петр Бородиннің серуені күтпеген кездесумен басталды. Кездейсоқ жолыққан Инга есімді әке-шешесі, бар жақыны соғыс өртінде кеткен неміс қызы Петрдің жүрегін де өртеп береді. Ал адал, тегі басқа болса да, түйгені ортақ, қайғысы бір сарбазға Инганың да уақыт өте жүрегі жылып береді. Алайда, заман қатал, заң басқа. Қос ғашықтың үстінен түскен лейтенант Федоровский дереу бас қолбасшыға хабарлап, жас жігітті трибуналға жіберіп, Сібірге айдататын болады. Шаруаға осы уақытта араласқан полковник Лукьянов өз басын қатерге тіге отыра, жас жігіттің өмірін сақтау үшін бір түнде құжаттарын әзірлеп, алғашқы эшелонмен елге аттандырып жібереді. Ал Петр болса, жас ғашығына уағдаласқан күйі темір күймеге отырып қоштасып кете барады...
Оқиға желісі осыған саяды. Басты рөлдерге Мұхитдин Шынтаев, Нұрлан Әлімжан, Гауһар Шәріпова мен Жанар Мақашевалар таңдалып алынған екен. Бұл спектакль - кейінің театрдағы алғашқы қадамы.
Орыс драматургының туындысын тәржімалауда, дәлірек айтқан халқымыздың ұлттық ұстанымына лайықтауда Әшірбек Сығайдың ерен еңбегі байқалады. Рас, тікелей аударылған тіркестердің көптігі де көзге ұрды. Ол, әрине, аудармашының драмтург ойынан алыстағысы келмегені болар, десе де, құлаққа жағымды естілмейтін «Тоқтаңызшы, орыс солдаты», «Сіз мені түсініңізші» сынды тіркестер көп-ақ. Нақты айтқанымызда, «әдеби театр тілінен» алшақтау жазылыпты. Дегенмен, елең еткізер, жүректі елжіретер тұстары да жоқ емес. Әсіресе, спектакльдің екінші бөліміндегі полковник Лукьянскийдің сөздері әсерлі шыққан. «Жас сарбаздың басын бәйгеге тіге алмаймыз. Оған неміс қызын ғашық еткен де оның кеңес сарбазына лайықты бітім-болмысы»! Жалпы, спектакльде жақсы ашылған бірден-бір образ – осы поковниктің бейнесі.
Спектакльдің тұңғыш көрсетіліміне «әп, бәрекелді!» деп баға бергенімізбен, «әттеген-ай, осы тұс керек пе еді?» деген сәттеріміз болғанын да жасырмаған абзал. Әсіресе, балаларға арналған театр болғандықтан, «театр тәрбиесін» де естен шығармау керек еді. Бұл – Петр мен Инганың бүйір түйістіре отырып, сахна төрінде темекі будақтататын тұсы жайында айтқымыз келгені. Оған қоса, Петрдің: «Неге темекі шегесің?» деген сауалына Инганың: «Қарын ашқанда, жалғыздықты ойлап, көзге жас тығылғанда бұл да бір сүйеніш» деген жауабы артық емес пе деп ойлап қалдық. Бұл арқылы соғыс қиындығының көрінісі ашыла түскенімен, тәрбиелік жағынан тым артық кеткендік болар. Оны басқа көрініспен де білдіруге болар ма еді?.. Спектакльдің өн бойында осы тектес «театр тәрбиесіне» сай келе қоймайтын тағы бірнеше көрініс болды. Ал ән-әуен көркемдеуі, безендіру ісінде мін таппадық. Ерекше эффектілерді қолдануды тәжірибеге енгізгені анық сезілді. Әсіресе, бомба жарылған тұста төбеден сусыған топырақ қираған қаланың көрінісн айқын сезіндірді. Бірақ, бастысы – спектакльдің айтар ойы айқын, оны көрерменге жеткізе білгендері де қуантты. Режиссер Т. Теменов өзі:
-Бұл спектакль үш тақырыптың жиынтығы: әлемді дүр сілкіндірген соғыс, екі империя арасындағы тайталас және осының бәрін жеңіп шыққан махаббат құдіреті. Біз осыны көрсеттік. Оған қоса бұл әскери-патриоттық тақырыптағы спектакльді жастарға жеткізуге асықтық. Өйткені олар бүгінге бейбіт өмірді сый еткен ағаларының азапты күндерін білуі керек, -дейді.

Tastan tarih izdegen...

Рәсімді Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы Нұрлан Оразалин сөз сөйлеп ашты: «Ұзаған ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдары әдебиетімізде жаңа буын өкілдері дүниеге келді. Олардың да алды, міне, ер жасын еңсеріп, есеп беру кешін өткізіп жатыр. Бүгінгі тойдың иесі, қаламгер ұстаз, ақын, тарихшы, тілші-баспагер Сағатбектің бұл толқынның ақ шортаны екені аян. Өрге жүзіп келеді, өрге сүйреп келеді».
Қаламгердің өз есеп беру шығармашылық кешін «Тамырсыз таста тарих бар...» атауының да өзіндік маңызы ерекше. Оны кеш барысында замандас аға-інілеріне жария етті. Бала күнінен туған жердің тау-тасынан тарихтың сырын тыңдап өскен ұланның биыл қанша жыл іздеп келген Ереуілтөбені тапқан сүйіншісі бар екен. «Тарихи төбеге бір ескерткіш қою – ардың ісі, біздің ісіміз» дейді тарихшы. «Ереуілтөбе – елдіктің айғағы». Осыдан 28 жыл бұрын осы Сағатбектің бастама көтеріп, ұйымдастыруымен Ереуілтөбеге Қарқара жайлауынан бір ескерткіш қойылған еді. Қарқара көтерілісінің 90 жылдығы мерейтойында бұл ескерткіш қайта бір жаңартылды. Бірақ бұл ескерткіш дәл Ереуілтөбенің үстінде тұрған жоқ. Бүгінгі той иесінің көңілі жаңа ескерткіштің төбенің нақ төрінен бой көтергенін көксейді.
Ақын замандастарының жалаң тілегі мен жапқан шапанын ғана дәметпегені байқалады. Сондықтан ба, сөз кезегін дәстүр жаңғырту ісі мен тарихнамаға үңілумен алмастырып отырды. «Таста тамыр жоқ, бірақ тарих бар». Кештің баяндамасын көпке оқыған ақын, профессор Бауыржан Жақыптың әңгімелеуінше, тілшілерді түлеткен қарашаңырақтағы Сағатбектің ұстаздық ұлағатына бас июге болады. Оған кіші де, үлкен де шәкірт. Ал оның өзі – бәріне шәкірт. Дейтініміз, шәкіртпен шәкіртше сөйлесе біледі. «Шәкірттен де үйренетін нәрсе мол» дейді ұстаздың өзі. Соның белгісі болар, ағайының шығармашылық кешіне білімгерлері мол жиналды.
Ақын үшін туған жер тарихы аса қымбат. Оны ешкімге қиғысы келмейді, ешкімнен алабөлек ұстамайды да. Бұл кеште Сағатбек: «Мен бала күнімнен Қарқара бір менікі, менің жалғызым деп ойлаушы едім. Сөйтсем, енді ғана Қарқараның Кавказда да, Қырғызда да, бер жағы, Қытай, моңғолда да, бірталай мен баспаған жерде де бар екенін білдім. Сөйтсем, жалғызым жатта да бар екен. Ендігі мен үшін өмірлік мақсат – Қарқарасы бар барлық мекенді аралап шығу болып отыр. Туған жеріңнің бір топырағын зерттеудің мұндай үлкен сапарға бастайтынын кім білген?» деп, қаламгер ағаларға базына айта отырып, өз мақсатын жеткізді. Қарқара жайлауына жанын бере, талантын төге еңбек еткендердің бірден-бірі – осы Сағатбек Медеубек болса керек. Оның мәтіні мен әуезін де өзі жазған, 2000 жылғы «Жаңа ғасырға жаңа ән» байқауында дипломант атандырған «Қарқара» әні де бар. Ал 1995-те «Қайта оралған Қарқара саздары» атты концерт ұйымдастырғаны да есте. Бұл ақынның жаңа қырларын аша көрсетсе керек. Замандастарының бірі Сәкеңді қаламгер санаса, бірі ұстаз тұтады. Бірі оның тарихи байламдарына бас ұрса, енді бір топ ұлт жанашырының әсерлі әңгімелерінен-ақ жақын тұтады. Той барысында дәстүрлі әншіміз Сәуле Жанпейісованың «Ақ толғай» әнін де өзінің үйренген әдеттегі мақамымен емес, Сағатбектің нұсқасымен орындауы да біраз нәрседен хабар береді. Әсем нақыштағы ән әсерлі де шықты.
Сағатбектің қаламгерлік қырын танытатын «Сүндет той», «Ою хан мен Жою хан», «Сазды аспаптар сыры», «Жетісудың күйлері» мен «Жетісу әндері» кітаптары оқулыққа айналып үлгерді. Ал публицистикалық және ғылыми-танымдық мақалаларының өзі 300-ге жуықтайды. Ал таяуда оның «Байбөрі. Байбөрі!» поэмасын дүниеге әкелді. Оның қай шығармасы болмасы, тарихпен астасып жатады, яғни негізінде шындық бар. Сағатбек Медеубек – жанардың адамы. Жанарға сөйлейді, жанармен сөйлейді. Көзге тіке қарау – шыншылдықтың белгісі. Оның жанары - жүрегінің айнасы.
-...Көзіме қара,
Жоқ па деп қулық айласы.
Көзім – жүрегімнің айнасы.
Айнада сенің бейнең бар,
Оқылмаған сөйлем бар.
Түсіне қара,
түйсіне қара...
Жалт берер жанар тайғасын...

Akynga arnau

Жүрегім нәзік жырға сусап мүлде,
Жүргенде, жырыңменен дем беріп ең,
Мойнымды көкке создым құсап гүлге.

Ақыннан қолқалаған қашанғы өлең,
Көңілім жай таппасын білем енді,
Асылзат, жыр күтемін асау дөнен.

Құламас бұл асаудан шын ақын деп,
Талайды мінгізгенмен бестіге ерттеп,
Шылбыр емес, ұстайды құлағын дөп.

Солардан көш бойы озық нәзік ақын,
Сүйсініп өлеңіңе айтарым бар,
Болса да жарасымсыз жасыма тым.

Демегін ақыл айтты балапан құр,
Әпке деп елжіреп ем, әттең бір жайт,
Ініңнің ақ көңілін табалап тұр.

Қыжылтып, қырнап, қинап тамағымды,
Қаза қып намазымды мен ішейін,
Жырыңа жолатпашы арағыңды.

Рас-ақ, кетер одан шалқып әнің,
Бойды алып, ойыңды алып, дегенменен,
Қалар ем, жырдан жөргек аңқығанын.

Масайратып, шала мас қылғандайын,
Қытықтатып танауды, самал есіп,
Жусан исі шығар ма ед жырдан дәйім.

Түсінем, қоғам – қасқыр, озған күші,
Жанға сөзі батса да, тісі тәнге,
Өтінем, жыр иісін бұзбаңызшы!!!